Deze lijvige brochure van september 2020 geeft een goed overzicht van 30 jaar natuurontwikkeling in en langs de zuidelijke Grensmaas. Deze ontwikkeling moet gezien worden in samenhang met de rivierverruiming die de afgelopen jaren heeft plaatsgevonden. De brochure is voorzien van talrijke mooie foto’s, tekeningen en grafieken maar niet echt goed leesbaar vanwege het postzegelformaat van deze afbeeldingen en het te kleine lettertype. Dat is bijzonder jammer, ook vanwege de heldere beschrijvingen van dit gebied.
Klik hier voor de Brochure Maas in Beeld
Of de gedrukte versie die voor 10 euro te koop is ook zo moeilijk toegankelijk is, is mij niet bekend. Er wordt een uitvoerige beschrijving gegeven van wat de afgelopen jaren allemaal ten goede veranderd is. Het landschap heeft in de ware zin van het woord een ongekende metamorfose ondergaan met voor de gewone man/vrouw ongekende soorten. Weleens gehoord van de Welriekende Agrimnie, de Tripmadam of de Harige Ratelaar? Je gedachten zouden hierbij zomaar op hol kunnen slaan.
Toch zijn er ook zaken die beter moeten en ook beter kunnen maar in de brochure onderbelicht blijven.
In de Grensmaas zijn een aantal drempels aangelegd om daling van het grondwater in enkele Vlaamse natuurgebieden tegen te gaan. In de rivier ontstaat hierdoor bij lagere afvoeren stilstaand water met als gevolg o.a. algenbloei enz. waardoor het natuurlijke karakter van de Grensmaas zwaar wordt verstoord; dit is in strijd met Vlaams-Nederlandse beleid inzake de Grensmaas. Vooral de invloed van drempel 9 ter hoogte van Herbricht/Voulwames is groot.
De opstuwing strekt zich uit tot Smeermaas, een afstand van ruim 5 kilometer. In augustus 2018 is hierover een notitie naar Rijkswaterstaat gestuurd waarin wordt aangetoond dat drempel 9 geen effect heeft op de grondwaterstand en dus verwijderd kan worden. Na enkele maanden komt van Rijkswaterstaat een reactie waarin gevraagd wordt om een toelichting. Die toelichting wordt gegeven maar verder gebeurt er niets. Inmiddels is de drempel door hoogwaters geërodeerd maar de negatieve effecten zijn nog steeds groot zoals tijdens de laagwaterperioden van 2020: stilstaand water met algenbloei.
In de brochure, pagina 9, wordt weinig of niets gezegd over de negatieve invloed van deze drempel. In de notitie “Natuurtoets en passende beoordeling, mitigatiemaatregel fase 3, INBO.R.2008.06 wordt een negatief oordeel over deze drempels gegeven:
Bij laagwater ontstaat opstuwing waarin condities van algenbloei, kritische temperatuur- en zuurstofcondities kunnen voorkomen die zorgen voor een slechte ecologische toestand van het aquatisch milieu.
Een ander punt van aandacht is afvoersituatie op de Grensmaas bij laagwater. In 1995 is tussen Nederland en het Vlaamse Gewest het Maasafvoerverdrag afgesloten. De bedoeling van dit verdrag is dat bij lage Maasafvoeren een gelijke verdeling van het Maaswater zal plaatsvinden over de kanalen en er een gemeenschappelijke verantwoording is voor de grote potentiële ecologische waarde van de Grensmaas. Hiertoe is een besparingsscenario opgesteld dat o.a. een alarm- en een crisisfase kent. Dit houdt in dat bij lagere afvoeren gemeten bij Luik (meetpunt Monsin) beide partijen waterbesparende maatregelen treffen door zuinig te schutten en het terugpompen van water bij de sluizen. In de alarmfase dient er, gemeten bij het meetpunt Borgharen dorp, minimaal 10 m3/sec naar de Grensmaas afgevoerd te worden. Daarbij kunnen natuurlijke fluctuaties in de afstroming plaats vinden zoals dat bij een ongestuwde rivier gebruikelijk is.
De praktijk is weerbarstig; in de alarmfase wordt de minimale afvoer van 10 m3/sec veelvuldig onderschreden en als gevolg van het waterbeheer in Frankrijk en Wallonië treden er grote onnatuurlijke fluctuaties op. Afvoerveranderingen binnen een tijdsduur van slechts enkele uren van ca 150 á 200 m3/sec met veranderingen in de waterstand van ca 1,5 m komen veelvuldig voor. Er wordt water dat bestemd is voor de Grensmaas gebruikt voor de kanalen om het terugpompen van water op de kanalen te verminderen (pompen kost geld). Dit is in strijd met het Maasafvoerverdrag.
Opmerking over fluctuaties.
In het verleden werden door de waterkrachtcentrale (WKC) van Lixhe afvoerfluctuaties veroorzaakt van 80 m3/s. Het stuwbeheer Borgharen was zodanig ingericht dat deze fluctuaties in belangrijke mate werden uit gedempt. Inmiddels zijn bijna alle stuwcomplexen in Wallonië voorzien van een WKC waardoor de fluctuaties zijn toegenomen. De installatie van twee traploze turbines bij Lixhe heeft de situatie niet verbeterd. Sinds enkele jaren zijn ook op de Franse Maas WKC’s geïnstalleerd. Het beheer van de WKC’s is er op gericht om zoveel mogelijk energie op te wekken en dat beheer heeft vanwege het dreigende energie tekort in België voorrang op een meer natuurlijk waterbeheer. Fluctuaties kunnen nog iets verminderd worden door een beter gebruik te maken van de marge die in het peilbeheer is opgenomen, maar de situatie is inmiddels zo complex dat een natuurlijk afvoerbeheer voor de Grensmaas nog nauwelijks mogelijk is.
Ter overweging: België heeft een energieprobleem en in Maasbracht ligt een energiecentrale stil omdat Nederland die energie blijkbaar niet nodig heeft. Laat België in Maasbracht energie opwekken in ruil om bij lage Maasafvoeren de WKC’s op de Waalse Maas buiten bedrijf te stellen met daarbij een betere bedrijfsvoering van de Waalse stuwen.
Opmerking over het meetpunt Borgharen dorp.
Door de uitvoering van de Maaswerken in het bovenstroomse deel van de Grensmaas is er sinds ca 2009 geen stabiele relatie meer tussen de waterstand en de afvoer Borgharen. Het Maasafvoerverdrag vereist echter wel dat bij Borgharen de afvoer bepaald wordt. Deze afvoer wordt nu bepaald met een waterbalansberekening van de omringende meetpunten. Het toepassen van deze methode houdt automatisch in dat de afvoer Borgharen een negatieve waarde kan hebben, dit was trouwens ook te zien op de website waterinfo.RWS.nl. Dit kan natuurlijk niet en vervolgens zijn de negatieve waarden vervangen door 10 m3/sec, ook dat is op de website te zien. Hiermee wordt de suggestie gewekt dat er aan de bepaling van het verdrag betreffende de minimale afvoer van 10 m3/sec wordt voldaan terwijl de daadwerkelijke afvoer dan meestal kleiner is dan 5 m3/sec. Dit is het manipuleren van gegevens waarmee de suggestie wordt gewekt dat de situatie onder controle is. Dit past niet bij Rijkswaterstaat.
De bovenstroomse werken in de Grensmaas zijn al geruime tijd afgerond zodat de relatie tussen de waterstand en de afvoer Borgharen opnieuw bepaald kan worden. Het manipuleren van meetgegevens is dan niet meer nodig.
S. Bastings
December 2020